Nhà văn Dương Hướng, ký ức là trách nhiệm

Không thuộc đội ngũ “tiền trạm” xuất hiện từ đầu những năm 1980 như: Ma Văn Kháng, Nguyễn Minh Châu... những người cùng thế hệ với mình, Dương Hướng vào nghề văn ở tuổi 40, bắt đầu trình làng tập truyện ngắn “Gót son” (1989); thế mà chỉ một năm sau, với tiểu thuyết “Bến không chồng” (1990), Dương Hướng đã trở thành một gương mặt tiêu biểu trong công cuộc đổi mới văn học vào nửa đầu những năm 1990 của thế kỷ XX.

Có độ dày hơn 300 trang, tiểu thuyết “Bến không chồng” lấy nhân vật trung tâm là những người phụ nữ thôn quê trong bối cảnh nông thôn miền Bắc, Việt Nam (mà cụ thể cái làng Đông) thời kỳ hậu chiến, với tất cả những lệ làng, tập tục, hủ tục… Sự ra đời của tiểu thuyết “Bến không chồng” góp được một “cái nhìn mới mẻ về bức tranh đất nước trong thời chiến và hậu chiến kéo dài những mấy chục năm; với gánh nặng không phải chỉ là chiến tranh - về khách quan; mà còn là những lầm lạc của con người trong thời kỳ lịch sử có quá nhiều biến động và thử thách, mà tất cả những ai “do lịch sử để lại” không đủ tầm và sức để vượt qua nó” (GS Phong Lê). Chiến tranh vừa đi qua nhưng những vết thương mà nó để lại còn tiếp tục kéo dài. Nó “chà sát” con người theo nhiều cách khác nhau và phải gánh chịu nhiều nhất là những người phụ nữ. Những Hạnh, Thắm, Dâu, Cúc, Nhài... “không chồng” trong tác phẩm như những minh chứng điển hình nhất của hậu quả, di chứng chiến tranh, họ khát khao đến mong mỏi được làm vợ, làm mẹ, có một tổ ấm để yêu thương, chăm sóc, nhưng điều ngỡ như rất đỗi bình dị đó lại trở nên xa vời. Với tiểu thuyết “Bến không chồng”, Dương Hướng đã đem đến cho bạn đọc một góc nhìn mới về lịch sử. Tác phẩm “tuy không có cái sắc sảo, riết róng của “Mảnh đất lắm người nhiều ma” (tiểu thuyết của nhà văn Nguyễn Khắc Trường)... nhưng với sức nặng đề tài cùng phương thức thể hiện truyền thống, với cốt truyện mộc mạc và chân phương, ngôn từ không lấp lánh tài hoa, mà giản dị, tự nhiên, đã khẳng định được giá trị trong lòng độc giả” (Phong Lê).

Sức hấp dẫn của tiểu thuyết “Bến không chồng” đã thôi thúc biên kịch Lưu Trọng Văn chuyển thể thành kịch bản phim cùng tên. Hầu như toàn bộ cốt truyện, nhân vật, tình huống, chi tiết, cả những lời thoại mộc mạc, dân dã trong tiểu thuyết đều được tác giả khai thác triệt để. Song đạo diễn Lưu Trọng Ninh đã có sự phát triển theo hướng sáng tạo riêng: Không dụng công lý giải nhân vật, phát triển tuyến truyện theo logic thông thường, mà dồn đẩy nhân vật vào những tình huống đầy tính đột biến, để nhân vật tự bộc lộ tính cách. Bộ phim thực sự lôi cuốn người xem bởi toàn cảnh bức tranh làng Đông được tái hiện lại một cách sinh động. Đặc biệt, tác giả khai thác triệt để dấu ấn văn hóa dân gian làng quê. Cách kết thúc truyện và số phận các nhân vật trong phim cũng có khác đi ít nhiều, như cảnh con trai chị Hơn hy sinh ngoài chiến trường, gây sự xúc động đạt tính nghệ thuật. Kết thúc cuộc đời Nguyễn Vạn trong tiểu thuyết là sự đổ vỡ, vì hối hận với tội lỗi gây ra cho Hạnh và vì cả hạnh phúc của Hạnh và Nghĩa nữa; còn kịch bản phim lại hướng vào nguyên nhân cái chết của Vạn là do áp lực của tập tục và dư luận.

Với tiểu thuyết “Bến không chồng”, nhà văn Dương Hướng đã vẽ lên bức tranh làng Đông với những con người phải sống trong không gian tù túng ngột ngạt (những hủ tục lạc hậu của xã hội cũ, lời nguyền giữa hai dòng họ Nguyễn và Vũ) và bi kịch, nỗi đau của chiến tranh. Còn khi xây dựng thành phim, đạo diễn Lưu Trọng Ninh chỉ thể hiện sâu sắc những bi kịch của chiến tranh đối với người dân làng Đông, đặc biệt là qua trục nhân vật chính còn bi kịch lời nguyền của hai dòng họ không được đạo diễn chú ý.

Việc “tái sinh” trong một loại hình nghệ thuật khác - điện ảnh, đã góp phần đưa “tác phẩm gốc” - tiểu thuyết “Bến không chồng” sống thêm một đời sống khác, phong phú hơn. Sự thành công của cả tiểu thuyết và phim là câu trả lời cho sự kiện tác phẩm được dịch sang nhiều ngôn ngữ khác.

Nhà văn Nga I.Bôn-đa-rép đã từng chia sẻ: “…cả thế hệ tôi đều kinh qua suốt cuộc chiến tranh, những người còn lại lác đác có thể đếm được… Cũng có thể vì vậy từ mặt trận trở về tôi cầm bút viết, cảm thấy mình mắc nợ với thế hệ mình, với những người mãi nằm lại trên chiến trường trong những chiến hào giờ đã bị phủ lấp. Có những người ký ức là sự trừng phạt, nhưng có những người ký ức là trách nhiệm. Tôi thuộc về loại sau”. Lời thú tội chân thành của nhân vật “tôi” như một sự tương giao, đồng điệu với các nhà văn Việt Nam thời kỳ hậu chiến. Và quả thực, đối với nhà văn Dương Hướng cũng vậy! Viết như để trả một món nợ lòng vẫn còn hằn nguyên từ ký ức!

MỘC LÂM