Cách thức cũ đã không còn phù hợp
Người trong giới gọi nôm na với nhau trại sáng tác là "trại viết". Thời bao cấp được đi trại viết là cả một khao khát và vinh dự cho người cầm bút. Với các nhà văn chuyên nghiệp, đây là dịp có điều kiện vật chất và nghỉ ngơi tốt hơn hẳn ở nhà để tập trung hoàn thành tác phẩm. Có những người viết thú thật, đến khi đi dự trại mới lần đầu tiên được tắm... bình nóng lạnh. Còn với những cây bút đang ngấp nghé bước vào ngôi đền văn học, đi trại là một sự tưởng thưởng (coi như đã được người trong giới "để mắt" tới), và là cơ hội học hỏi các đàn anh đi trước.
Hiện nay, mỗi năm chúng ta vẫn tổ chức khá nhiều trại sáng tác. Chính thống thì Trung tâm hỗ trợ sáng tác thuộc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch lập kế hoạch và phân bổ chỉ tiêu cho các hội nghề nghiệp. Ngoài ra, các ban, ngành, đoàn thể, nhà xuất bản, tờ báo... cũng tự tổ chức các trại viết theo yêu cầu của cơ quan, đơn vị mình. Khó thống kê một năm có bao nhiêu trại sáng tác trên địa bàn cả nước. Thời gian mở trại trung bình khoảng nửa tháng, trừ đầu trừ đuôi khai mạc, bế mạc có khi chỉ còn lại mươi ngày. Nhà văn Nguyễn Quang Thiều, Phó Chủ tịch (phụ trách sáng tác) Hội Nhà văn Việt Nam cho rằng đây là một bất cập. Với khoảng thời gian ngắn như vậy chưa chắc đã đủ để viết hoàn chỉnh một truyện ngắn, nói gì đến tiểu thuyết, trường ca.
Bất cập thứ hai là chuyện ăn, ở. Các cơ sở lưu trú hiện nay hầu hết trang bị đơn sơ, nhiều nơi không có ti-vi, máy điều hòa, mạng wịi... Tiêu chuẩn ăn trung bình khoảng 130 nghìn đồng/người/ngày/ba bữa, số tiền này sau khi "đi qua" bếp ăn tập thể, còn lại trên mâm chẳng được là bao. Nhiều hội phải tài trợ thêm tiền cho trại viên của mình. Chính vì những lẽ đó mà nhiều người viết không còn thật sự mặn mà với việc tham gia trại. Nhà viết kịch Ngọc Thụ (Hội Nghệ sĩ sân khấu) cho biết, có tình trạng tương đối phổ biến hiện nay là người đi trại chỉ dự phần khai mạc và bế mạc, thời gian còn lại "tự đi thực tế" (chủ yếu là đi chơi).
Bất cập thứ ba nằm ở khâu đầu vào (chọn người đi dự trại) và khâu đầu ra (nghiệm thu, đánh giá sản phẩm sau khi kết thúc trại). Đầu vào lỏng lẻo, đôi khi dựa trên quan hệ cá nhân hoặc lấy cho đủ quân số khiến nhiều trại viên không đúng tiêu chuẩn, đối tượng. Ở Hội Nhà văn có thời râm ran chuyện một số nhà văn "đi trại viết chuyên nghiệp", nghĩa là trại nào cũng tham gia, nhưng sản phẩm báo cáo về Ban tổ chức thì quá mông lung, "đã hoàn thành chương hai và ba tiểu thuyết xxx". Không ai biết tiểu thuyết này có bao nhiêu chương, hồi..., khi nào sẽ hoàn thành. Chưa kể, có những trại viết về bản chất chỉ là nơi an dưỡng, nghỉ ngơi của cán bộ trong ngành, gây lãng phí và mang tiếng cho mục đích tốt đẹp của nó.
Bất cập thứ tư (đây mới là quan trọng nhất) nằm ở khâu tổ chức và nội dung hoạt động. Thiếu những chuyên đề bổ sung kiến thức văn hóa, xã hội chuyên sâu cho người viết. Thiếu những hội thảo nghiệp vụ, thậm chí nếu có thì chỉ mang nặng tính hình thức vì kinh phí hạn hẹp, không thể mời được những chuyên gia hàng đầu tham gia. Thiếu trao đổi, thẩm định tác phẩm, truyền nghề của người đi trước cho người đi sau, v.v. Vì vậy nhiều trại viết đã trở thành nơi gặp gỡ, giao lưu giữa các trại viên là chính.
Tìm lối đi mới cho trại sáng tác
Khi được hỏi, đa phần người viết đều chung nhận định, việc tổ chức trại sáng tác vẫn cần thiết, nhưng phải thay đổi ngay quan niệm và cung cách tổ chức thì mới phát huy được hiệu quả. Nhà văn Nguyễn Quang Thiều cho rằng, không nên kỳ vọng trại viết là nơi sản xuất ngay ra tác phẩm. Đây có thể là nơi khởi đầu hoặc kết thúc một tác phẩm được thai nghén từ trước, đôi khi khơi nguồn sáng tạo được cho các nhà văn đã là thành công. Nhà biên kịch Ngọc Thụ chia sẻ, căn bệnh trầm kha của sân khấu bây giờ là "thừa kịch bản yếu/thiếu kịch bản hay", vì vậy muốn có sản phẩm tốt, tuyệt đối không nên đầu tư theo kiểu dàn trải, cào bằng. Trước hết, cải tiến ngay khâu chọn người được tham dự trại. Muốn vậy phải có một hội đồng thẩm định đầu vào có nghề, công tâm, trí tuệ, để lựa chọn đúng đối tượng tham gia. Số lượng người dự trại có thể bớt đi, thời gian tổ chức trại tăng lên, nên mời các đạo diễn, người đứng đầu nhà hát, đoàn nghệ thuật đặt hàng, để kịch bản đáp ứng đúng yêu cầu của đơn vị dàn dựng, biểu diễn. Cách làm này bước đầu đã có kết quả. Vở kịch nói Những mặt người thấp thoángcủa nhà văn Xuân Đức là sản phẩm từ một trại sáng tác năm ngoái, đã gây được tiếng vang trong công chúng và đoạt tới bốn giải thưởng lớn của ngành sân khấu.
So sánh với các trại viết hiện nay, trại viết của Tạp chí Văn nghệ Quân đôịđược coi là khá hiệu quả, trở thành nhu cầu thực tế của các cây bút bước chân vào con đường sáng tác chuyên nghiệp. Nhà văn Nguyễn Đình Tú, Phó Tổng Biên tập tạp chí chia sẻ bí quyết của những người lính. Mục đích mở trại phải được xác định rõ ngay từ đầu. Để phục vụ cho các cuộc thi hoặc vận động sáng tác của tạp chí thì phải tập hợp được các cây bút tiêu biểu trong và ngoài quân đội thông qua một quy trình thẩm định kỹ lưỡng, chọn ra những người có tiềm năng, xứng đáng; để tạo nguồn cho lực lượng viết văn quân đội thì tập trung vào việc kèm cặp, truyền nghề cho các cây bút trẻ. Hai mục đích này có thể tiến hành riêng biệt hoặc đồng thời. Về hình thức tổ chức thì sinh động và vui vẻ như: đêm lửa trại, trình diễn thơ, văn xuôi, ca nhạc... mang lại cảm hứng cho các trại viên. Các biên tập viên luôn bám sát, đọc, góp ý, sửa chữa, giúp người viết nâng tầm tác phẩm. Nhiều cuộc hội thảo mi-ni được tổ chức với sự tham dự của các nhà văn tên tuổi, người cũ nghe người mới, người trẻ nghe người già trao đổi, tạo ra sự cộng hưởng giữa các thế hệ, bí quyết nghề nghiệp từ từ ngấm vào các trại viên... Cuối cùng, để nghiệm thu kết quả, tạp chí chọn đăng những tác phẩm xứng đáng nhất. Từ các trại viết, nhiều tác giả đã đoạt giải cao trong các cuộc thi của tạp chí, và hầu hết những người đó sau này đều trở thành nhà văn chuyên nghiệp... Những kinh nghiệm này, thiết nghĩ là bổ ích cho việc tổ chức các trại viết khác.
Nói cho cùng, tác phẩm không phải là sản phẩm tập thể, trại viết không phải là nơi sản xuất, bởi sáng tạo là hành trình riêng tư, độc lập của người viết cùng trang giấy, hay nói theo cách bây giờ là của bàn phím và màn hình máy tính. Nhìn vào thực trạng hiện nay, đổi mới khâu tổ chức chính là yếu tố quyết định sự thành bại của một trại sáng tác.
