Chuyện Thăng Long – Hà Nội qua một đường phố

CHI TIẾT SÁCH

I. THÔNG SỐ SÁCH

Tên sách: Chuyện Thăng Long – Hà Nội qua một đường phố

Tác giả: Đặng Phong

Khổ sách: 14,5x20,5

Số trang: 192

Ngôn ngữ: bản tiếng Anh

Giá bìa: 85 000 VND

Loại bìa: Mềm, tay gập

Phát hành: Tháng 10/2010

Tủ sách Đường mòn Lịch sử (của EFEO) 

II. GIỚI THIỆU SÁCH

Lời tựa

(của Chủ tịch Viện Khoa học Xã hội Việt Nam)

Theo tôi biết thì cuốn sách nhỏ này đã được tác giả lựa chọn từ một tùy hứng cá nhân, theo kiểu ‘thử làm chơi’.

Khi bản thảo đã viết xong thì nhiều chuyên gia trong và ngoài nước lại thấy nó không chỉ là chuyện ‘làm chơi’. Đặc biệt Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp đã đưa nó vào danh mục ấn phẩm đặc biệt Đường mòn lịch sử và in bằng 2 thứ tiếng – tiếng Việt và tiếng Anh.

Đến khi đó tác giả mới gửi cho tôi với ý định góp phần vào các công trình kỷ niệm 1000 năm Thăng Long.

Mới đọc lướt qua, tôi đã cảm nhận được rằng một tác phẩm viết bằng hứng khởi và miệt mài cá nhân quả là có khác. Những say sưa tìm tòi cùng những chi tiết được phát hiện đã truyền dẫn cảm hứng từ người viết sang người đọc. Hàng trăm sự việc xung quanh chỉ một đường phố thôi cũng làm cho lịch sử ngàn năm Thăng Long càng thêm duyên dáng, hấp dẫn và càng đậm vẻ thân thương.

Anh Đặng Phong vốn được biết đến như một nhà nghiên cứu về lịch sử kinh tế. Nay anh bỗng xuất hiện ở lĩnh vực Hà Nội học, mà như anh nói : thử làm chơi. Cái ‘chơi’ của một nhà khoa học thường vẫn là một cái chơi kỳ công và nghiêm túc.

Chúng tôi xin trân trọng giới thiệu với bạn đọc cuốn sách nhỏ này như một trong những bông hoa góp vào vườn hoa lớn của ngàn năm Thăng Long lịch sử.

GSTS Đỗ Hoài Nam

Lời giới thiệu[1]

Hospes resiste... Rogo te, viator... Viator, vale !

Hãy dừng lại, người xa lạ ơi…

Tôi cầu xin đấy, hỡi người qua đường…

Người qua đường ơi, vĩnh biệt !

(Lời trên bia mộ, dặm số 6, đường Appia, Roma)[2] 

Trên những vỉa hè Hà Nội, người ta sống với nhau vô cùng gần gũi. Thật nhiều ấn tượng. Một người đàn ông tắm bên bể nước công cộng. Một bé gái gội đầu cho mẹ. Một anh thợ cắt tóc bên chiếc gương giản dị. Quán cà phê buổi sáng khách ngồi trên những chiếc ghế đẩu gỗ. Hàng bún chả thịt lợn nướng buổi trưa. Đám người tụ tập uống bia hơi buổi chiều, bên những đĩa lạc nguyên vỏ và những đĩa đậu phụ bốc khói. Chỗ này người ta sửa xe đạp, chỗ kia nấu nướng ; và đủ các loại hàng hóa bán trong cửa hàng, trong quầy, trên xe đạp, hay trong thúng mủng của những người bán hàng rong từ nông thôn ra. Và tiếng người nói với người : vỉa hè là một cuộc chuyện trò bất tận. Đó là hồi đầu những năm chín mươi thế kỷ trước, lần đầu tôi biết Hà Nội. Tôi thường đi bộ và nhanh chóng nhận ra rằng, vỉa hè với tất cả những hoạt động này, với đám dây dợ lòng thòng chực cắt ngang cổ bám trên các mái che, thì tôi nên đi bộ dưới lòng đường. Đã chọn lòng đường mà đi, lại còn phải thường xuyên lẩn tránh những lần mặc cả giá một bó hoa hay một cân rau củ nữa, muốn đi bộ thì phải biết điều đó.

Thế rồi, Chính phủ ban hành ‘luật vỉa hè’ : Nghị định 36-CP do Thủ tướng Võ Văn Kiệt ký trở thành luật từ ngày 29 tháng 5 năm 1995. Nghị định này nhằm cải thiện sự an toàn đường phố và trật tự giao thông đô thị. Nó cũng mở ra một chương mới trong quá trình nỗ lực dẹp bỏ hoạt động buôn bán nhỏ lẻ trên đường phố Thủ đô. Có người dân Hà Nội nào không từng lắc đầu mỗi sáng khi cảnh sát đuổi những người bán hàng rong – giờ vẫn được đi nhưng không được phép dừng lại bán hàng ? Từ ngày ấy, những người có cửa hàng mặt đường đã bắt đầu thương lượng với cảnh sát khu vực, vốn đang thi hành cái nhiệm vụ khó khăn là đưa luật pháp vào cuộc sống. Hàng quán ăn uống biến mất. Những người bán hàng rong trở nên thận trọng và thưa thớt hẳn. Năm tháng trôi qua, những con phố dần dần thay đổi. Lòng đường bây giờ dành cho xe máy các loại, cho ô tô, và từ cuối thế kỷ trước sang thế kỷ XXI, xe buýt dần dần nhiều lên trong thành phố. Vỉa hè giờ đã dành cho người đi bộ, là nơi đỗ xe và nơi đứng đón xe.

Cuộc sống đường phố không hoàn toàn biến mất, nhưng rất nhiều phần của nó đã lùi vào bên trong những ngôi nhà, hay quay trở lại các làng quê. Có một điều mà lúc ấy tôi không nhận ra, rằng vài năm trước 1995 là thời hoàng kim của văn hóa “sống vui phố hè”[3]. Đó là thời Đổi Mới khi những cải cách đã chấm dứt việc cấm đoán kinh doanh cá thể của Việt Nam, công cuộc sau đó đã biến đường phố thành chợ. Nhìn lại sự phát triển đô thị ở Hà Nội, chúng ta thậm chí có thể nói rằng Nghị định 36-CP đã chia thời kỳ Đổi Mới ra làm hai giai đoạn. Trước 1995, đường phố là nơi để sống. Sau 1995, đường phố mới phục vụ cho việc đi lại.

Ở đây chẳng có gì lạ lùng cả : lịch sử bất cứ một con phố ở bất cứ thành phố nào đều có thể được viết theo cách này. Trong những thời kỳ nhất định, chức năng giao thông chiếm ưu thế, nhưng lúc khác, đường phố lại là sở hữu của những người sống và làm ăn ở đó. Do vậy, lịch sử của bất kỳ con phố nào cũng được hình thành bởi mối quan hệ giữa những người sống ở đó với người đi ngang qua, giữa người ở lại với người ra đi. Và thông qua sự căng thẳng giữa cái động và cái tĩnh mà con phố kể ra được hai câu chuyện. Một là câu chuyện về hoạt động của người sống trên con phố đó, phản ánh cuộc sống đô thị ở tầm vi mô. Câu chuyện kia là về những cuộc đi và đến, về người đi qua, với những câu hỏi của họ như ‘Anh từ đâu đến ?’ hay là ‘Anh đến đâu ?’ Việc đi lại nối con đường tới những điểm xuất phát và những điểm đích nằm đâu đó rất xa bên ngoài những giới hạn của thành phố, tới những câu chuyện lịch sử chứa đựng ý nghĩa sâu rộng hơn.

Với Đặng Phong thì ông đã không chọn bất cứ con phố nào để nghiên cứu. Lẽ ra ông có thể chọn Hàng Bạc hay Tràng Tiền, hoặc một con phố cổ khác của Hà Nội. Nếu ông chọn Hàng Bạc, chuyện kể của ông trước hết sẽ bàn tới nguồn gốc người dân ở đây, vốn là từ làng Châu Khê tỉnh Hải Dương.[4] Từ gốc gác đó, chúng ta sẽ lần theo những ngẫu nhiên trong cuộc đời người ở lại và người ra đi ở khắp vùng đồng bằng Bắc bộ. Chúng ta cũng sẽ đi khắp Việt Nam với câu chuyện của phố Tràng Tiền – để đuổi theo những đồng tiền vốn được đúc tại xưởng đúc tiền của triều đình nằm trên con phố này – rồi tới tận Nhà hát Lớn và những cửa hàng bách hóa Paris. Nhưng Đặng Phong đã chẳng chọn Hàng Bạc lẫn Tràng Tiền. Ông chọn Hàng Cỏ, tức là phố Lê Duẩn bây giờ.

Ngày nay phố Lê Duẩn có một dáng vẻ hết sức bình thường. Tất nhiên con phố rất dài. Nhưng nó chẳng có những kiến trúc thanh lịch như Tràng Tiền hay cái sôi động buôn bán như Hàng Bạc. Tuy nhiên, xem xét kỹ hơn, đặc biệt là từ góc độ giao thông đi lại, con phố mang đầy ý nghĩa lịch sử. Vì sao nó lại được đặt tên của nhà lãnh đạo cuộc chiến tranh thống nhất Việt Nam ? Tại sao nó được gọi là đường Lê Duẩn mà không phải là phố Lê Duẩn, như tôi đã nói nhầm ở đoạn trên ? Bởi, tôi cho rằng, có lẽ con phố này là chặng đường đầu tiên trên con đường lớn xuyên suốt Việt Nam.

Phải chăng đây là ‘con đường Cái quan’ nổi tiếng của Việt Nam, mà trong những thế kỷ trước nối Thủ đô với các tỉnh phía Nam ? Dưới cái tên hành chính hiện đại – Quốc lộ 1 – giờ đây nó nối liền Hà Nội với Thành phố Hồ Chí Minh. Cái tên mới cho ta thấy đây là con đường quan trọng nhất trong hai con đường giao thông huyết mạch trên đất nước này. Điểm mút phía bắc con đường là cổng chính vào Hoàng thành Thăng Long, trái tim chính trị một ngàn năm tuổi của Việt Nam. Bao nhiêu hành trình đã bắt đầu và kết thúc ở cổng thành này ? Như đối với một con đường huyết mạch khác, ga tàu hỏa cũng được xây dựng trên đường Lê Duẩn. Chẳng có biển báo hoặc tượng đài nào cho biết điều này, nhưng đường Lê Duẩn bao giờ cũng là cổng mở của Hà Nội về phía Nam đất nước. Và câu chuyện hướng Nam là khúc tráng ca của Việt Nam.

Những suy nghĩ này gợi ra trong tâm tưởng tôi về một trong những con đường lớn khác trên thế giới. Như đường Appia, bắt đầu được xây dựng từ thế kỷ thứ tư trước Công nguyên. Nó được mở rộng dần dần từ cổng thành Roma đến tận cảng phía nam Italia, Thành phố Brindisi. Tôi nhớ đến con đường này của Roma không phải để làm nổi bật sự tương đồng của nó với đường Lê Duẩn. Chẳng cần nói về vai trò của đường Appia trong cuộc bành trướng của Cộng hòa La Mã khắp Italia, của đế quốc La Mã ra khắp vùng Địa Trung Hải. Cũng chẳng để so sánh những thành tựu kỹ thuật, sự vận chuyển hàng hóa hay những cung cách đi lại trên hai con đường ấy. Appia xuất hiện trong tâm trí tôi bởi sự khác biệt thú vị giữa nó và đường Lê Duẩn. Ở vùng ngoại ô của các thành phố, người La Mã xây những ngôi mộ ngay bên đường.

Chẳng có ngôi mộ nào nằm dọc theo đường Lê Duẩn. Không có hàng chữ nào thúc giục sự sống nhớ về sự chết. Ở Việt Nam, hồi ức dẫn dắt ta theo những cách khác và tới những địa điểm khác. Nhưng mỗi tư liệu trong câu chuyện của Đặng Phong là một tấm bia kỷ niệm nhỏ đối với những cuộc đời bên đường và sự đi lại trên con đường ấy, đối với lịch sử Hà Nội, đối với miền Nam Việt Nam xa xôi. Mỗi tư liệu ấy níu kéo chúng ta, như dòng chữ đề trên ngôi mộ ở Rome. Khi đọc, chúng ta được nán lại một khoảnh khắc với cái đã ra đi. Để rồi chúng ta cũng lại tiếp tục cuộc hành trình. 

 Andrew Hardy

 Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp

Lời tác giả 

Cuốn sách này được phát triển từ một bài khảo cứu ngắn đã đăng trên một tạp chí chuyên ngành từ nhiều năm trước.* Bài khảo cứu đó cũng được ‘quyết định’ hình như là vào đầu năm 2001, nhân một cuộc họp mặt giới thiệu cuốn sách Histoire de Hanoi của nhà sử học Pháp Philippe Papin, mà tác giả bài này được mời tham dự.

Cuộc họp càng cho thấy lịch sử Hà Nội là vấn đề lớn mênh mông, có bao nhiêu cuốn sách có lẽ cũng không nói hết được. Lại thấy không có thành phố nào không bắt đầu từ những đường phố. Không có đường phố nào không bắt đầu từ những ngôi nhà... Vậy thì trong cái mênh mông ấy, hãy làm sao hiểu được từng tế bào của nó. Mỗi ngôi nhà, nhất là những ngôi nhà quan trọng, được hình thành như thế nào ? Lại hàng hóa nữa. Mỗi loại hàng được bán ở đâu, tại sao lại ở đây chứ không ở những nơi khác ? Những ngôi nhà ấy, những mặt hàng ấy còn liên quan đến các khu vực lân cận như thế nào ?

Cái cảm giác mung lung ấy đã làm cho nhiều người dự hội thảo cảm thấy hình như cứ càng nghiên cứu rộng thì rất có thể càng ‘xa’ Hà Nội. Vậy nên chăng, để khỏi chơi vơi giữa cái mênh mông ấy, hãy ‘zoom’ vào từng đường phố, từng khu chợ, thậm chí một vài ngôi nhà ? Chính từ cái cảm quan ấy, mấy anh em ngồi dự buổi họp mặt đã bàn với nhau : Hay là thử chọn một đường phố nào đấy và nghiên cứu thật kỹ ? Với gợi ý đó, tác giả nảy sinh ý tưởng thử chọn một đường phố bất kỳ, rồi đi men theo nó – không chỉ đi về mặt không gian, mà cả về mặt thời gian.

Kết thúc cuộc gặp mặt, mấy anh em rủ nhau ra uống bia ở trước cửa ga Hàng Cỏ. Bia đã góp phần gợi ý : Nếu ta chọn đường Lê Duẩn thì sao ? Mọi người thấy : có lý. Chủ đề này đã bắt đầu như thế.

Trước khi bắt tay vào việc, tác giả thử bắt đôi chân mình đi dạo trên một đoạn đường phố này : từ ngã tư Khâm Thiên cho đến đầu đường Lê Duẩn, chỗ giáp đường Điện Biên Phủ.

Chỉ bấy nhiêu thôi, ngước nhìn hai bên, đã thấy vô số ‘lịch sử’ rồi. Nào là Khâm Thiên, cái tên gọi của một đài khí tượng cổ xưa được đặt ở đây thời Lê, rồi sau này, ngay chỗ đó, dưới thời Pháp, hãng dầu Caltex Petroleum của Mỹ đã đặt trụ sở. Và cũng trong thời Pháp thuộc, cái tên gọi Khâm Thiên của đài khí tượng cổ xưa lại được đặt tên cho một đường phố riêng biệt của giới cô đầu con hát. Rồi Đại chiến Thế giới lần thứ hai, Mỹ rải truyền đơn ở đây kêu gọi ‘các bạn Việt Nam’ tránh xa con đường sắt này để Mỹ ném bom quân đội Nhật. Lúc đó, Mỹ mới chỉ ném ‘giấy’ xuống đây, nhưng 28 năm sau thì thay cho những tờ giấy thân thiện là những ‘tấm thảm’ chết người – thảm bom B-52.

Đi tiếp lên chút nữa, đến ngã ba Nguyễn Du, là cái góc phố mà vào đầu thế kỷ XX chính là khu vườn của ông Tây Dufourcq, người đầu tiên có sáng kiến trồng các giống hoa và các loại rau củ của Pháp ở Việt Nam. Ban đầu, Dufourcq chỉ nhằm phục vụ cho dân Tây ở Hà Nội. Rồi từ đó các hạt giống lan tỏa ra nhiều nơi và ngày nay các loại rau, hoa quả đó đã trở thành quen thuộc với mọi người Việt Nam.

Tiếp chút nữa là một ngôi biệt thự độc đáo kiểu Colombage, nằm ở chỗ đường Trần Quốc Toản gặp đường Lê Duẩn. Đó chính là ngôi nhà của Victor Tardieu, một trong những người sáng lập ra Trường Mỹ thuật Đông Dương, nơi khởi nghiệp của biết bao họa sĩ tài danh như Lê Phổ, Bùi Xuân Phái, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Phan Chánh, Trần Văn Cẩn…

Đi tiếp nữa, phía bên trái sừng sững một tòa nhà đồ sộ được xây từ đầu thế kỷ XX, đó chính là ga Hàng Cỏ. Nhưng tại sao lại là Hàng Cỏ ở đây ? Cách đây một ngàn năm, đây chỉ là một con đường nhỏ đi qua một vùng đầm lầy, cỏ mọc ngập đầu, được sử dụng để nuôi voi và ngựa trong thành. Sang đầu thế kỷ XX, voi không còn nữa nhưng nơi bán thức ăn của voi vẫn được nhớ đến với cái tên Hàng Cỏ. Do đó, khi có một nhà ga đồ sộ mọc lên ở đây thì nó đã mang cái tên có vẻ khác xa với tầm vóc của bản thân : ga Hàng Cỏ.

Rồi đến lượt nó, cái nhà ga này lại chứng kiến bao nhiêu sự kiện lịch sử : thời Tây, thời Nhật, thời Cách mạng. Năm 1945, từ ga này, những đoàn quân Nam tiến đã lên đường. Cũng từ nhà ga này, năm 1954, những đoàn quân Pháp rút đi theo Hiệp định Genève. Cũng nhà ga này, những đội quân đi B đã lên đường. Cũng nhà ga này, năm 1972, bom Mỹ đã dội xuống. Cũng tại nhà ga này, bao nhiêu du học sinh và các đoàn cán bộ đi công tác nước ngoài đã lên đường với những bộ quần áo mượn của Bộ Tài chính và trở về với bao món quà hấp dẫn.

Rồi tiếp nữa : Hàng Lọng, Hàng Đẫy, chợ Cửa Nam, góc phố Sinh Từ, vườn hoa Cửa Nam. Vườn hoa này là nơi đã từng đặt tượng Nữ thần Tự do, rồi sau đó cũng ở đây đã đặt máy chém. Rồi năm 1945, một nhà in của Pháp – Nhà in Taupin – lại trở thành nơi in những tờ giấy bạc Cụ Hồ đầu tiên. Đến đoạn đầu đường, nơi tiếp giáp với đường Điện Biên Phủ, có một tòa nhà ba tầng cổ kính và rất đẹp, đó chính là tòa nhà của Học viện Âm nhạc Viễn Đông được xây dựng vào năm 1929.

Từ sau khi giải phóng Thủ đô (1954), tên đường Nam Bộ đã được đặt thay cho tên đường Cái quan thời thuộc địa, thay cho tên đường de Lattre de Tassigny thời chiếm đóng. Ấy là để khẳng định quyết tâm giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Rồi sau khi Bắc–Nam liền một dải, khi một trong những người có công đầu trong sự nghiệp đó là Tổng Bí thư Lê Duẩn tạ thế, thì đường phố này được mang tên ông.

Bấy nhiêu tình tiết thôi, cũng dài hơn cả con đường, vì nó là chuyện của hơn mười thế kỷ. Những chuyện đó xin dành để cuốn sách nhỏ này sẽ thưa chuyện với bạn đọc.

Xin trở lại với quá trình biên soạn. Nhiều bạn bè đã khuyến khích rằng : nên phát triển một phương pháp mà anh em thường nói với nhau một cách nôm na là phương pháp ‘cắt lớp’ lịch sử. Cách ‘cắt lớp’ đó, cũng giống như khi khảo sát cơ thể một con người, có thể phát hiện ra vô số điều thú vị.

Thiển nghĩ, nếu dùng phương pháp nghiên cứu ‘cắt lớp’ này cho bất cứ đường phố nào ở Hà Nội, sẽ có nhiều điều để nói, thậm chí có thể còn phong phú hơn con đường sắp được khảo cứu ở đây. Nhưng thôi, sức người có hạn, xin đi vào một đường phố : đường Lê Duẩn.

Nhân dịp kỷ niệm 1000 năm Thăng Long, được sự gợi ý của Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp tại Hà Nội, lại được sự đồng tình ủng hộ của Giáo sư Đỗ Hoài Nam, Chủ tịch Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, và Tiến sĩ Trần Đình Thiên, Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, tác giả gia công phát triển bài sơ khảo thành cuốn sách này.

Trong quá trình biên khảo, tác giả đã nhận được sự giúp đỡ của rất nhiều đồng nghiệp. Trong đó, có Giáo sư Christian Pedelahore (Trường đại học Kiến trúc Paris), đã giúp tác giả về những bản đồ và hình ảnh liên quan đến thời kỳ Pháp ở Hà Nội. Trong đó có bạn Việt Anh (Viện nghiên cứu Hán Nôm), đã giúp tác giả tiếp cận, khai thác và giải thích nhiều tư liệu cổ. Trong đó có bạn Andrew Hardy đã biên tập cuốn sách này; bạn Andrew Hardy cùng các bạn William Smith, Vũ Ngọc Quyên đã tình nguyện dịch ra tiếng Anh.

Cảm ơn bạn Vũ Thị Mai Anh tại văn phòng Viễn Đông Bác cổ Pháp đã bỏ nhiều công sức cho bản thảo. Xin cảm ơn bạn Chu Hảo, Hoàng Thanh Thủy, Nguyễn Anh Quân và các bạn ở Nhà xuất bản Tri Thức đã khích lệ và giúp đỡ rất nhiều trong việc xuất bản tập sách này.

Cuối cùng, tác giả không thể không tự bộc bạch rằng bản thân là người thân thuộc và rất nặng lòng với Hà Nội, nhưng không phải là nhà Hà Nội học, mà chỉ là một người nghiên cứu về lịch sử kinh tế Việt Nam. Hai lĩnh vực này chỉ có đôi chỗ gặp nhau. Còn sự khác nhau thì nhiều hơn. Trong số ‘nhiều hơn’ ấy, chắc chắn phải có không ít ‘cạm bẫy’ đối với người tình cờ đặt chân vào con đường mới. Biết vậy, đã cố công học hỏi bạn hữu, tra cứu cổ kim, nhưng khó dám chắc rằng sẽ không ‘sa bẫy’. Trong trường hợp đó, tác giả xin chịu trách nhiệm về sự ‘khờ dại’ của mình.

Đặng Phong 

Mục lục

Lời tựa           

Lời giới thiệu 

Lời tác giả       

Chương 1   KỂ TỪ NHÀ LÝ         

1. Bắt đầu với Thăng Long    

2. Cửa Đại Hưng – Cổng thành phía Nam (Cửa Nam)         

3. Khâm Thiên Giám  

4. Chùa Tiên Tích       

5. Hàng Cỏ     

6. Chàng cắt cỏ trở thành ông Tiến sĩ

7. Quảng Văn đình     

8. Đãi Lậu Viện và Đình Ngang        

9. Chợ Cửa Nam        

10. Phố Hàng Lờ       

11. Hàng Đẫy 

12. Hàng Lọng           

13. Đường Thiên lý    

 

Chương 2   SANG THỜI PHÁP    

1. Ga Hàng Cỏ           

2. Hai ‘Nữ thần Tự do’ và một máy chém     

3. Phố Sinh Từ           

4. Đường Cái quan và đường tàu điện          

5. Sở Nhà Dầu           

6. Những bước phát triển mới từ sau Đại chiến I      

7. Trường Mỹ thuật Đông Dương     

8. Nhạc viện Viễn Đông        

9. Đường phố mang tên anh trồng rau           

10. Bến xe Kim Liên  

11. Bệnh viện Bạch Mai        

12. Nhật chiếm đóng, Mỹ thả truyền đơn      

 

Chương 3   SAU CÁCH MẠNG    

1. Sôi động ga Hàng Cỏ         

2. Nhà in sách Tây in giấy bạc ta       

3. Kháng chiến bùng nổ         

4. Mang tên de Lattre de Tassigny    

5. Mang tên đường Nam Bộ  

6. Di cư vào Nam       

7. Chiến dịch cải tạo tư thương năm 1958    

8. Bom Mỹ     

9. Hai hướng đi – Hai loại cửa hàng  

10. Phở gà Nam Ngư 

11. Chiến dịch cải tạo tư thương năm 1984 : Z.30    

12. Mang tên Lê Duẩn           

 

Kết luận        

Tài liệu tham khảo   

Danh mục ảnh          

Sách dẫn       

 

[1] Cảm ơn cô Nguyễn Hoàng Diệu Thủy đã dịch bài viết này sang tiếng Việt.

[2] Trích từ Ivana Della Portella, The Appia Way, from its foundation to the Middle Ages, San Giovanni Lupatoto: Arsenale Editrice, 2004, tr. 16.

[3] Ca từ trong Người Hà Nội (1947) của Nguyễn Đình Thi.

[4] Đây là lựa chọn nghiên cứu của ông Philippe Papin, trong miêu tả của tác giả về sự ra đời khu phố cổ buôn bán của Hà Nội : Histoire de Hanoi, Paris : Fayard, tr. 183-189.

* Đặng Phong, ‘Đường Lê Duẩn’, Nghiên cứu Kinh tế, 2002, số 4, tr. 51 và số 5, tr. 34.