Tác phẩm mở đường cho đổi mới tiểu thuyết Nhật Bản

Dưới thời Thiên Hoàng Minh Trị trị vì (1867-1912), Nhật Bản đã thực hiện cải cách mạnh mẽ với phương châm rời xa nền tảng tư tưởng Khổng giáo, đi theo văn minh phương Tây một cách dứt khoát và cuồng nhiệt. Văn chương nói chung và tiểu thuyết nói riêng cũng bị cuốn vào cuộc “Tây hóa” nhiệt thành, với chủ thể là thế hệ trí thức am tường văn hóa Đông và Tây. Với cá nhân Su-bô-chi Sô-dô, ông được thừa hưởng nền giáo dục cởi mở và ưu việt, giỏi tiếng Anh giúp ông sớm hòa mình vào tri thức văn chương thế giới đương thời. Đứng ở vị trí là tinh hoa trí thức thời đại của mình, Su-bô-chi Sô-dô không khó nhận ra những hạn chế của tiểu thuyết Nhật Bản lúc bấy giờ, đó là: Tiểu thuyết nặng giáo huấn, kết cấu lỏng lẻo, xây dựng nhân vật kém sinh động...; khiến tiểu thuyết Nhật Bản không thể so sánh với tiểu thuyết châu Âu. Yêu cầu chỉ ra những hạn chế nghệ thuật tiểu thuyết Nhật Bản, nhận diện đúng bản chất thể loại tiểu thuyết, cổ vũ cho quá trình hiện đại hóa là những lý do để Su-bô-chi Sô-dô viết “Chân tủy của tiểu thuyết” trong thời gian 1881-1883 và xuất bản trong hai năm 1885 và 1886 dưới dạng sách mỏng nhiều kỳ.

Cuốn sách có 11 chương đã đề cập toàn diện những vấn đề cốt lõi của tiểu thuyết hiện đại như: Bản chất, mục đích và lợi ích của tiểu thuyết là gì? Cần xây dựng cốt truyện, nhân vật tiểu thuyết như thế nào? Với kiến văn uyên bác, Su-bô-chi Sô-dô đã đưa ra một quan niệm về bản chất nghệ thuật tiểu thuyết thông qua việc định nghĩa bản chất nghệ thuật nói chung. Theo đó, ông cho rằng, tiểu thuyết nói riêng và nghệ thuật nói chung là “đem lại cho con người sự thỏa mãn và trau dồi thiên hướng của con người”. Su-bô-chi Sô-dô cũng nhấn mạnh, mối quan tâm chính của tiểu thuyết là bản chất người, hoàn cảnh và ứng xử của xã hội chỉ đứng thứ hai. Ngày nay, những quan niệm về tiểu thuyết như vậy không có gì mới mẻ, nhưng đặt trong bối cảnh tiểu thuyết Nhật Bản cuối thế kỷ XIX vẫn bị xem là công cụ giáo huấn, có mục tiêu là khuyến thiện trừng ác, hoặc lẽo đẽo chạy theo để chiều lòng thị hiếu tầm thường; có thể xem những lý luận về tiểu thuyết của Su-bô-chi Sô-dô thực sự là những lý luận đổi mới triệt để.

Một điểm đáng lưu tâm trong “Chân tủy của tiểu thuyết” của Su-bô-chi Sô-dô là ông cổ vũ các nhà văn Nhật Bản thời bấy giờ nỗ lực sáng tạo để cách tân tiểu thuyết, thông qua việc thực hành những lối viết mới. Bất cứ một nền văn chương kém phát triển, muốn bắt kịp với xu hướng nghệ thuật dẫn đầu đều phải trải qua một quá trình bắt chước, mô phỏng rồi mới có thể nghĩ đến sáng tạo cái riêng, cái mới chưa từng có. Su-bô-chi Sô-dô tha thiết kêu gọi các tiểu thuyết gia cần phải đổi mới các thủ pháp tiểu thuyết, thể hiện ở việc xây dựng cốt truyện chặt chẽ như các tiểu thuyết hiện thực châu Âu: “Điều cốt yếu khi viết tiểu thuyết là duy trì một sự phối hợp mạch lạc và logic, nhờ đó, mọi tình tiết, chính hay phụ, đều được kết nối và không bị bỏ rơi”; hoặc cần xây dựng tính cách nhân vật một cách độc đáo vì “một nhân vật xuất chúng sẽ kích thích ham muốn đọc trong độc giả”. Su-bô-chi Sô-dô cho rằng, sau khi bắt chước thành công các thủ pháp tiểu thuyết phương Tây, mới tìm cách kết hợp với những yếu tố truyền thống Nhật Bản và dần dà đưa nền tiểu thuyết "đất nước mặt trời mọc" bình đẳng với các nền tiểu thuyết hàng đầu khác.

Những đề xuất làm mới tiểu thuyết của Su-bô-chi Sô-dô trong “Chân tủy của tiểu thuyết” có ý nghĩa trực tiếp dọn đường cho tiểu thuyết hiện thực Nhật Bản ra đời. Khi mà tiểu thuyết Nhật Bản đang trong quá trình hiện đại hóa, thoát khỏi mô hình tiểu thuyết cổ điển, thì tiểu thuyết châu Âu đã tiến thêm một bước mới với những tiểu thuyết phi hiện thực, yếu tố mộng ảo, ẩn ức sâu kín trong tiềm thức..., với lối diễn đạt siêu thực, tượng trưng... hết sức tân kỳ. Và một lần nữa, tiểu thuyết Nhật Bản lại phải tiếp tục đổi mới nhưng không còn bị lực cản truyền thống níu giữ nữa, mà bắt kịp rất nhanh và đang có những đóng góp độc đáo cho thể loại tiểu thuyết. Chính vì vậy, có thể tin rằng, Su-bô-chi Sô-dô với nỗ lực trình bày quan niệm căn bản về tiểu thuyết từ việc nghiên cứu tiểu thuyết phương Tây trong cuốn “Chân tủy của tiểu thuyết” đã thực sự mở ra con đường đổi mới của tiểu thuyết Nhật Bản, khơi nguồn đầu tiên cho tinh thần sáng tạo không ngừng nghỉ mà các tiểu thuyết gia Nhật Bản hôm nay vẫn đang tiếp tục theo đuổi.

TRẦN HOÀNG HOÀNG