Trên nửa thế kỷ nay, Slawomir Mrozek được xem là nhà văn trào phúng số một của Ba Lan. Những truyện trào phúng hiện đại, nhiều trí tuệ, lắm triết lý và răn đời tinh tế của ông thường nêu lên vấn đề quan hệ giữa cá nhân với tập thể, phê phán thói hư tật xấu, phản bác lối tư duy thấp kém, những nghịch lý của đời thường và phương cách giáo dục thô thiển. Có những truyện người ta phải đọc đi đọc lại nhiều lần mới cảm thụ hết được chiều sâu của tác phẩm, càng đọc càng phát hiện ra nhiều ý tưởng, càng suy ngẫm càng thấy hay. Lắm khi đoạn kết hoặc câu kết trong truyện ngắn của ông mang lại cho người đọc những bất ngờ thú vị.
Con Voi (cũng là tiêu đề của tập truyện), là một truyện ngắn nổi tiếng, được đưa vào sách giáo khoa của Ba Lan từ nhiều năm nay. Giám đốc vườn bách thú nọ, một cán bộ hãnh tiến, vì cái lợi trước mắt đã gây nên hậu quả khôn lường. Con voi làm bằng cao su theo “sáng kiến” của ông là kết quả của bệnh sính thành tích, dối trên lừa dưới, đã làm hại công việc giảng dạy của nhà trường, làm hỏng giờ học ngoại khóa môn sinh vật, khiến học sinh nghi ngờ bài giảng của thầy giáo, không tin là có voi, thậm chí bỏ học, sinh hư. Tượng thi hào, Vườn bách thú cũng là những truyện châm biếm, phê phán bệnh dối trên lừa dưới một cách thô thiển như vậy. Tiền để xây dựng tượng thi hào thì người ta đem tiêu vào việc khác, đến nỗi phải đi thuê người thật đóng tượng giả. Hoặc, việc chiếm đoạt thức ăn dành nuôi khỉ trong vườn bách thú đã khiến con khỉ lăn đùng ra chết, phải dùng người đóng giả khỉ để rồi gây nên hậu quả nực cười, khách xem cứ ngỡ rằng “con khỉ vườn bách thú nói được tiếng người”. Trong truyện Sứ mạng bí mật, tác giả nhạo báng kẻ dốt nát không từ một thủ đoạn vô liêm sỉ nào để giấu dốt, giữ thể diện, ra oai với thiên hạ. Mũi tên trào phúng của Slawomir Mrozek cũng nhằm phê phán bệnh quan liêu mà truyện Tên lỗ mãng là một thí dụ. Người khách chỉ vào trú mưa nhờ thôi mà cả cơ quan lo sốt vó, cứ ngỡ đó là khách của mình. Mrozek cũng chọc cười chúng ta, khi ông cho thấy những điều tưởng chừng phi lý nhưng lại hoàn toàn có lý. Hai anh em sinh đôi trong truyệnSự đời chính là hai nhân vật chứng tỏ cái phi lý có lý này. Rốt cuộc, nhân vật trong truyện phải thốt lên: “Sự đời thật giản đơn, chỉ có óc tưởng tượng của tôi cứ làm cho nó rối rắm không cần thiết”. Trong truyện Chuyến tầu tốc hành đêm, Mrozek giễu nhại kẻ nhạy cảm, tự chuốc khổ vào thân một cách rất tội nghiệp và khôi hài. Truyện Mất ngủ vì lô gích nhắc nhở chúng ta, không phải lô gích lúc nào cũng lô gích, chỉ vì lô gích mà ông khách nọ đã mất ngủ cả đêm vì một con chuột và rốt cuộc ông ta đã rút ra bài học: “Từ đó trở đi tôi không suy luận theo kiểu lô gích nữa. Một con chuột ngu mạnh hơn tất thảy mọi lô gích, còn lô gích chỉ tổ làm mất ngủ mà thôi”. Trong truyện Người bạn nhỏ, kẻ cho mình vô tội, vì mọi tội lỗi của hắn đã có con mèo gánh chịu, càng ngày càng lún sâu vào vũng bùn tội lỗi, khiến con mèo gánh tội thay hắn càng ngày càng trở nên tiều tụy, thân tàn ma dại. Hắn lại còn tưởng bở, nghĩ cách nhân giống con mèo, để được tha hồ mắc tội. Nhưng hắn đã bị cụt hứng vì con mèo không chịu nhân giống. Cuối cùng hắn đã ngộ sát một ông già, đương nhiên con mèo cũng chết vì phải gánh tội tày đình của hắn và cả hắn rốt cuộc cũng bị trừng phạt. Một tấn bi kịch theo kiểu “quýt làm cam chịu”.
Slawomir Mrozek là nhà văn đương đại rất được mến mộ ở Ba Lan và nhiều nước khác hiện nay. Các tác phẩm của nhà văn đa tài này đã được dịch ra hàng chục thứ tiếng trên thế giới. 85 truyện dịch trong tập Con Voi được chọn lựa từ tuyển tập truyện ngắn của ông, ấn hành năm 1999, gồm ba tập với tổng cộng gần 400 truyện ngắn và cực ngắn. Đây là những truyện ngắn hợp với tính cách và tâm lý của người Việt Nam, thẳng thừng phê phán những thói hư tật xấu đang hàng ngày tồn tại trong xã hội chúng ta.
Về tác giả:
Slawomir Mrozek sinh ngày 26/6/1930 tại làng Borzecin, Ba Lan. Ông là nhà văn, nhà sáng tác kịch và họa sĩ biếm họa nổi tiếng. Trong số các tiểu thuyết và hàng chục tập truyện ngắn của ông, phải kể đến: Những chiếc áo giáp tiện dụng(1953), Mùa hè bé bỏng (tiểu thuyết, 1955), Con voi (1957), Đám cưới ở Atomice (1959), Nhà tiến bộ (1960), Mưa, Cuộc chạy trốn về phương Nam(tiểu thuyết, 1961), Hai lá thư (1974), Tuyển tập truyện ngắn (tập 1,2,3 - 1999),Nhật ký trở về (1996).
