Đồng cỏ chát là ở đâu? Nghe rất xa lạ với Năm Căn, Gành Hào, Sông Đốc... chừng gặp tác giả hỏi ra mới biết, đó không phải là một địa danh mà là một cánh đồng giữa rừng U Minh Hạ, cánh đồng mọc toàn cỏ chát, một loại cỏ "ăn hại", kẻ thù của cây lúa và luôn cả các loài cỏ khác trên vùng đất phèn. Vậy mà nó đánh lừa tác giả, "nhìn từ xa cứ tưởng lúa đang vào mùa chín rộ bởi một màu vàng rực mênh mông. Cái nghèo ở đây còn ám ảnh tôi bởi "dọc trên bờ kinh mọc đầy hoa mua tím, một loài hoa đẹp nhưng chỉ mọc trên những xứ nghèo".
Tác giả viết: "Cuộc đời chị Thiện khô cằn như cánh đồng cỏ chát và buồn như màu tím hoa mua".
Một giọng văn hiền lành nhưng ngẫm lại thì như gay gắt.
"Một cậu thanh niên hiếu động, đất nước vừa mới giải phóng, cậu ta lân la với vài người bạn nào đó trên tỉnh rồi quơ quào được... một chùm lựu đạn đeo đầy người đi ngay về xóm, về "đồng cỏ chát" hăm dọa cô gái láng giềng, có lẽ là xinh đẹp nhất, đòi cưới làm vợ. Bị từ chối với lý do đơn giản là cậu ta không biết chữ. Tức giận, cậu ta nói bằng thái độ võ biền với gia đình cô gái: "Bác không gả con Thiện cho tôi, nửa đêm tôi chọi lưu đạn vô nhà thì đừng có trách".
Nhờ vậy mà cưới được vợ.
Con cái cứ ra đời năm một. Miếng đất xấu xí không nuôi nổi gia đình, hai vợ chồng bèn đi buôn sang rừng đước Năm Căn. Nghèo nhưng mê gái, cậu ta cặp với cô gái điếm miệt vườn từ Mỹ Tho trôi dạt xuống. Có lẽ bị cô gái ấy dụ dỗ, cậu ta về quê bán đất, bán ghe ôm một mớ tiền theo vợ bé về Mỹ Tho, bỏ vợ con đói rách giữa rừng rậm nơi xứ lạ quê người.
Chị Thiện sống trong tận cũng nỗi khổ, một đứa con gái chết vì bệnh, một đứa con trai chết vì té sông, do nhổ củ sả ăn cho đỡ thèm quà bánh. Lại phải chạy ngược chạy xuôi ra tòa đòi chuộc lại mảnh đất xấu xí mà anh chồng đã bán cho người hàng xóm. Bao nhiêu nhọc nhằn, oan khiên trút lên thân phận người đàn bà vốn đã khổ đau trên cánh đồng cỏ chát.
Trước số phận của chị Thiện, dường như tác giả chỉ dừng lại ở sự dốt nát và xấu xa trong những hành vi của anh chồng. Nhưng đọc toàn bộ những bút ký trong Đồng cỏ chát, ta gẫm ra một chân lý rằng, không chỉ là chị Thiện, không chỉ là đất U Minh mà ở bất cứ nơi đâu trên trái đất này, sự dốt nát và xấu bụng bao giờ cũng là kẻ thù của đất đai và nhân loại." (Nhà văn Sơn Nam).
Mục lục:
Thay lời giới thiệu
Những thước phim của đời thường
Chuyện cũ
Người mẹ chưa được tôn vinh
Đồng cỏ chát
Chiều chiều ra đứng ngõ sau
Dì tôi
Quạnh hiu đời chị
Gã khùng
...
